replika saat ve anlam bilimi bilgisi
en güzel yazılarımızı yzan replika saat diyorki tığmt kmUtr- 'kafa tutmak', ftrnakp 1»^ y**Bİcr, aldatmak, kandırmak', papd 'para', tçt, atan yapmak, rakı alani yapmak', uyuzJm- 'huykma^ şüphelenmek', nnş a^ 'çak yalan söylemek', nVto 'bir aş^ b» yukan dblafuu', yaijirff 'çekip gitmek', yurdt SdanA korkak', xakm 'tuzak, hdev dalavere; oyun' vbArgo kulananlar, her şeyden önce tophım genelinin dıpvk kaknş oiwıİ»- reya kalmak isteyenlerdir. Titremleme bügünddc Ürem taranlennden bin de argo titrem birimidir. Bu btnm h ranaan en belagaı öarlb^ sözlerin heceleyerek söylenmek a bazı ajlenr jcirirpirümesidır. a-bt-cim, dıy-ye-lim b vb.
Z Sdtagm sr dosf: sdzâ' Aıgo, tophımca hof karplsrr.â df kulanamdır KuHantimaa tophımca uygun görülmeyen ı ataieR ae sövgü «ozieraıe dayalı dil kullaramıdır. Sövgü ve j çok kanmaşk ve çok kaynaktan doğabtien dil Ihaıkıiıar graprfckyn beklenmedik bv olay sonrasvıda, enery ve duygularacru dağrtmak içm ba di Irııflaramtdtr.
Sr.n<gB ar ienç tflin dUckalr değer bir bıçanr sthfcr Üryanda din, hukuk ar kakp davramşlann kara I ıpT ii^»Jsstdi#W'yarıda da, gfirıhık dflin «dtbJaasadaglzİ tHpııaıııM, karp çıkma, dvyguür dbde adm, «ç* aapk wr ywaldı sâzlrrlr ^ tadbnasü yash sov^' adajeri yrr afer Tek atK arya
bu yapı, işaret ettiği varlıkla ilgili bir bilginin adı olarak ttj,, södüğe dönmüş demektir.
İnsan bilgilerinin, yani varlık ve olaylann adlan, belirli b, yer ve zamanda çeşitli Ugilerle ve dili kullananların ancak kün.^ bü bölümünün tercihi ile tek tek varlıklara ad olarak verilir adlandırmada söz, anlamıyla değil, adı geçen küçük grubun b. langıçta kurduğu ilişkinin zamanla ımutulması yüzünden sadect sesi ile bir görev yüklenir. Özel ad dediğimiz şey, herhangi birdi binnunin anlam kısmıyla değil, sadece ses kısmıyla kuUanıJıjıdı, ve aslında dilin dünya tablosu ile ilgisi olmayan bir adlandınnadr çünkü dilin dünya tablosunda, bir sözün değeri, ancak komşu «■ birbirine anlamca karşı koyan sözlerin değerleriyle sırurlandm-lırsa anlaşılır ve bir sözün, ancak bütünün bir parçası olarak bir anlamı vardır. Bu yüzdendir ki ansiklopıedilerde, sözlüklerde ve çeşidi söz dizinlerinde, özel adlar, diğer sözler gibi komşu bilgi ve kavramların adlanyla değil, adı olduklan kişi veya variı^ bulunduğu yer, yaşadığı tarih ve coğrafya vs. gibi dil dışı öal-likleriyle tanımlanırlar.
Kişi veya varlıklann bu özel adlan, bazen, işaret eltaj lofi ve varlıkların herhangi bir özelliğinin herkese ula lekrar dilin dünya tablosuna, dilin anlam örgüsüne geri dö sözlüklerine girerler. Sık sık özel adlar, varlığın genel bir s ifiiet eder hale gelebilirler:
Bu olay, ansiklopediden sözlüğe giden yoldur:replika saat
(İrig. fioyoori, Oıarles Boycotfun adından) 1. Bir işi bir dav yapmama karan alma; 2. Bir kimse, bir topluluk veya bir ı «naca ulaşmak için her türlü ilişkiyi kesme' (TS) biçimu lllınılıı illin söz, 1980lerde, İrlanda Toprak Birliği'nin I uymayan Oıarles Boycotfun adından ortaya çıkmıştır.; ia. (Ar. deyyus); Karuının veya kendisine çok yakın bil goz yuman kimse anlamında sövgü sözüİ «İmıuuıdınlitfi bu söz, bizim görüşümüze göre, Hint^ dilindeki 'tann' anlamlı scvzün Arapçaya uğratılarak alınmış şeklidir İng. god - FarJ
ANLAM BİLİMİ ve İLETİŞİM ♦ 57
Far. div ~ Lat. divine ~ Grek, teos (Kluge) > Ar. deyyus.; dumdum (Hindistan'daki Dumdum şehrinin admdan). Baş tarafı haç biçimi çentilmiş, çarptığı yerde tehlikeli yaralar açan bir tür tüfek kurşunu'
(TS) biçiminde verilen söz, bu tür kurşunun üretildiği Eiumdum şehrinin adıyla tekrar sözlüğe dönmüştür.; kalas is. (Romanyada Galati şehrinin adından): 1. Kahn biçilmiş uzun tahta; 2. Ahşap yapılarda kiriş olarak kullanılan uzun tahta' (TS) biçiminde venlen söz, Osmanh İmparatorluğu devrinde Eflak-Boğdan denilen bugünkü Romanya'nın Galantz iskelesinden getirilen 'kalın biçilmiş uzun tahta' için ad olmuş ve şehrin özel adı, Türk'ün bilgi dünyasına, Türkçenin söz hâzinesine bir kereste türünün adı olarak katılmıştır.; kavat is. (Ar. kavvad): Yolsuz birleşmelerde araalık eden erkek, pezevenk' (TS) biçiminde anlamlandırılan bu söz, bir kişi adından tekrar sözlüğe dönmüştür; Kavâd: (488-531) İran Sasanî hükümdarlanrun önemlilerinden biridir. Dünyada komün hayatını ilk savunanlardan biri olduğu için, bu hükümdcirm adı, böyle bir anlamla tekrar sözlüklere dönmüştür.
C.11. Dilbilgiselleşme: Asıl biçim birimlerinin bağb biçim birimi haline gelişleri, dil bilgiselleşme olarak bilinir. Bilindiği gibi varbğı adlandırmada kuUandıklan malzemenin tamamı, dillerin sözlüklerini oluşturur. Bu üst anlama gelme olayında, sözlük birimleri, sözlükteki bir bilginin adı olmaktan uzaklaşarak geniş ve genel bir bUginin adı olarcik, sözlükten çıkıp dil bilgisel bir öge haline gebrler; burada tam bir anlam boşalmasmdan çok bir anlam genişlemesi söz konusudur. Kapsamı genişleyen üst anlam, belirsizleşen anlamdır. Geniş anlam, geniş bilgi demektir. Zamir ve son çekim edatlarının dil ve düşünce dünyamızdaki yerleri bu yüzden geniştir; Konuşan herkes 'ben', dinleyen herkes 'sen' ve adı geçen veya bilinen her şey 'o'dur; son çekim edatlan ise, varbk+varbk ve veirlık+eylem ilişkisiyle ortaya çıkan, bunların ilişkilerinin adlan olan büyük ve geniş bilgilere işaret ederler.
Bu noktada, sözlerin anlam boşalmasına uğratılması ile sözlerin genel anlamlara, büyük ve bağb bilgilere ad oluşu, yani ilemesi, birbirinden ayn tutulmabdır. Sözlerin varlık
58 ♦ Cümy KARAAĞAÇ
ve eylemlerp değil de, variık+variık veya varlık^eyiem biçm^ deki daha biıyüK daha üst ve daha genel bügilere ad olufl««yj^ yaşanan anlam genişlemesi, anlam boşalmasından apayn b., komıdur. Adlann çekimlik biçirnlerinde veya eylemlerin eylem kullanunlannda görülen bu genel bilgüeıe ad f>i’- -sözün varlık veya eylemin adı olmaktan kurtulmasıyia son bu-lur Bu dununda, anlam ne kadar genişse, söz o kadar anboaı görülür.
Türkçede dil bügiselleşme, genellikle edatlaşma ve yardmc eylem sürecine girme olarak görülür. Herhangi bir edat ven yardıma eylem kullanımı, ancak bu anlam genişlemesi yohı it doğabilir. Bu yol, asıl biçim biriınlerirıin çeşitli ilişki ve çekimlole bağlı biçim birimi haline gelmeleriyle sonuçlandığı bir süreçtir Bu işlemden geçen sözlük birimleri, dil bilgisel veya söz dizmu öğesi haline gelirler. Bu yüzden, bu dil bügiselleşme olayı, inljr boşalmasından apayn bir konudur. Sözlükleri ilgilendıniKj özel adlar dışmda, bazı sözlerin edatlaşmalan üe bazı eylemlerin kullanımlım, bu yolla gerçekleşmiştir ET tak-ı 1 rak > dahi'; ET kip-i '(onun) biçimi > TT gibi: gibi'; ET bil-> (yard.e.) yeterli olmak'; ET, EAT \/azuk 'günah, suç > TT j 'vah, eyvah!'; ET kıl- 'kesmek > 'TT (yard. e.) yapmak eylemek'; ET yof>- 'örtmek, kapamak > TT (yard. e.) yapn etmek eylemek'.
Cİ2. Telmih, Bir toplumun tarihinde yer almış bir du veya bir olayın belirgin özelliğiyle, başka durum ve olajdar ıç de kullârulmasıdır. Telmih göstergesinde, yeni durum veya ou gösteren; eski durum veya olay ise, gösterilendir. Eski dı veya olay ile yeni durum veya olay arasmdaki ilişki, ancak < büenler için söz dizimsel ve nedenli bir anlam taşır. Eski du veya olayı bilmeyenler için, telmihi oluşturan dü birimi, bir: birimidir. Söz dizimi kaynaklı sözler, yani deyimler ve ata genellikle bu yolla oluşurlar:
Boru mu abicim? Boru değil tabi. Bu boru değil?: Eskiden ^ okullarda nerdeyse bütün işler bonmım verdiği sese göre > ^replika saat sundu.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder